Een controversiële Franse documentaire getiteld “Hoe ver kan tv gaan: Het Spel van de Dood” heeft op 17 maart wereldwijd tot ophef [en] geleid toen er een experiment met een nepshow werd uitgezonden waarin deelnemers andere deelnemers moesten martelen door hen elektrische schokken toe te dienen. De meeste van de tachtig deelnemers deden dit zonder te protesteren.

Dit is een scène uit de documentaire, die op de Franse televisiezender France 2 werd uitgezonden.

In de nepspelshow, “Xtreme Zone”, worden de omstandigheden nagebootst van een psychologisch experiment dat de Amerikaanse psycholoog Stanley Milgram in de jaren zestig van de vorige eeuw uitvoerde. In deze nieuwe televisieversie stelt een “vragensteller” een aantal vragen aan een “kandidaat” die in een hokje zit opgesloten. Na elk fout antwoord krijgt de kandidaat een elektrische schok. De schokken worden bij elke vraag heftiger. De kandidaat is natuurlijk een acteur en alles, behalve de proefpersoon van het experiment (de vragensteller), is nep.

De show eindigt als de vragensteller weigert verder te gaan (”in opstand komt”) of twee keer de maximale schok van 460 volt toedient (”gehoorzaamt”). Vervolgens vertellen de aanwezige psychologen de vragensteller de waarheid en wordt zijn of haar reactie gefilmd.

Experiment op tv

Dit is de eerste keer dat het experiment op televisie te zien is, maar het experiment van Milgram is eerder in veel landen met allerlei variaties herhaald [en] – inclusief in een gefingeerde scène in een film uit 1979 van Henri Verneuil met de titel I As In Icarius [en] (bekijk de scène in het Frans [fr] of met Engelse ondertitels [en]).

Een van de wetenschappers van de show, Jean-Leon Beauvois [fr], onderzoeker en hoogleraar sociale psychologie, vertelt [fr] over het experiment op een forum over sociale wetenschappen. Hij legt uit waarom hij aan het experiment heeft meegewerkt:

[Eén reden] waarom ik akkoord ben gegaan [met deelname aan de show] is de integratie van het voorgestelde onderzoeksproject in een breder project over televisiepolitiek, wat heeft geleid tot een documentaire over het misbruik van televisiezenders en de risico's van reality-tv.

Hij verwachtte vergelijkbare resultaten als bij het experiment van Milgram:

We verwachtten tijdens de show maximale gehoorzaamheid omdat we de omstandigheden van Milgram hadden gereproduceerd, en in zijn experiment gehoorzaamde 62,5% van de mensen. En inderdaad, 81% van onze vragenstellers koos ervoor om de elektrische schok van 460 volt twee keer toe te dienen.

Hij concludeert voorzichtig dat televisie een instituut is dat mensen er sneller toe aanzet om te gehoorzamen:

Mensen hebben geen referenties nodig zoals kennis, wetenschap, enzovoort, om iemand te gehoorzamen die hen binnen een institutionele context immorele opdrachten geeft, want ze zijn gekomen om te doen wat ze moeten doen. Ze hebben hun neiging om te gehoorzamen te danken aan hun opvoeding en de routine in hun organisaties.

Reacties van bloggers

Deze versie van het experiment was niet echt populair onder de televisiekijkers (de waarderingscijfers van de kijkers zijn tot nu laag [fr]), maar in de blogosfeer heeft de uitzending tot veel reacties geleid.

Veel mensen hebben kritiek op het feit dat het experiment in de televisiewereld is uitgevoerd. Andre Gunthert, geschiedkundige en onderzoeker visuele studies, weerlegt [fr] de eerdere analyse:

Het experiment van Milgram ging over autoriteit. Maar de televisieversie bewijst niet zozeer het bestaan van “gezaghebbende” televisie, maar meer een onderwerping aan de context van de omgeving. […] Een televisie-uitzending is een grote machine waarin het productieproces een bepaalde druk op de deelnemer uitoefent. Er is dure apparatuur voor nodig, een team van verschillende mensen, een ruimte die speciaal is ingericht voor dit doel, enzovoort. In opstand komen tegen deze productie als we eenmaal hebben toegezegd om deel te nemen is eigenlijk geen optie, het zou net zoiets zijn als achter de stuurknuppel van een Boeing gaan zitten nadat deze is opgestegen.

Volgens Virginia Spies [fr], deskundige op het gebied van semiotiek en televisie, zijn de omstandigheden van het experiment vertekend omdat het voor de kandidaten in eerste instantie een spel is, en dat zou de verschillen in resultaten verklaren:

In tegenstelling tot bij het experiment van Milgram is hier bij het werven van mensen niet gezegd dat het om een wetenschappelijk experiment ging, maar dat ze kandidaten in een spelshow zouden zijn, en dat is totaal anders. Gedurende het hele experiment denken de kandidaten dat ze een spel spelen, waardoor ze een hele andere voorstelling van de gebeurtenissen hebben.

“Wat zou jij doen?”

Het experiment heeft echter wel degelijk effect op de kijkers, want elke kijker gaat over zijn of haar eigen waarden nadenken, zoals Olivier Mauco op zijn blog Game in Society schrijft [fr]:

De grote kracht van dit experiment is dat iedereen een van de proefpersonen kan zijn. De dringende vraag “Wat zou jij doen?” maakte dat het allemaal heel dichtbij kwam, niet de empathie maar de positionering. […] Dit is een moreel debat, omdat dit debat wordt gedreven door de relatie tussen het individu en een systeem van waarden.

Veel bloggers vragen zich af wat zij zouden doen. Maar slechts weinigen durven een antwoord te geven op die vraag, zoals Jean-Marc Onkelix, een Belgische kijker en blogger, die moedig zijn twijfels uit [fr]:

Zou ik het anders hebben gedaan? Ben ik in staat om, onder invloed van enige vorm van autoriteit, een daad te verrichten die zo onherstelbaar is, die zo ver verwijderd is van mijn wereldbeeld, die zo afwijkt van mijn moraal? Is het mijn plicht om alle individuen zonder onderscheid te respecteren als ik een van de folteraars ben? Ik beken dat ik geneigd ben om nee te zeggen, maar beschik je in dit geval nog over het benodigde waarnemingsvermogen, over een beeld van de realiteit? Zijn we bereid om, ondanks alles, ons terug te trekken en onze eigen belangen op het spel te zetten om consistent te blijven met onze moraal?

Als we afgaan op deze enquête [fr], lijkt het erop dat de meeste internetgebruikers denken dat ze in staat zouden zijn om tegen de autoriteit in te gaan. Het zou interessant zijn om te zien of ze in de toekomst gelijk krijgen.